نسخهٔ خطی رسالهٔ عدالت جلال‌الدین دوانی

نسخهٔ خطی رسالهٔ عدالت جلال‌الدین دوانی – گنج بخش (پاکستان)
دوانی برای نفس و قوای آن چند نوع تقسیم بندی بیان می کند: الف) در تقسیم بندی اولیه برای نفس ناقطه ی انسان، دو قوه ذکر می کند: 1) قوه ی ادراک 2) قوه ی تحریک. هر یک از این دو قوه، دارای دو شعبه است: دو شعبه ی قوه ی ادراک عبارتند از: شعبه ی عقل نظری (قوه ی عاقله  که مبدأ تأثر بوده و بواسطه ی آن متأثر از مبادی عالیه شده و قبول صور علمی می کند. 2) شعبه ی عقل عملی (قوه عامله) که مبدأ بعید تحریک بدن در افعال جزئی به فکر و رؤیت است. دو شعبه قوه ی تحریک نیز عبارتند از: 1) قوه ی غضبی که مبدأ دفع امر غیر ملائم است بر وجه غلبه 2) قوه ی شهوی که مبدأ جلب ملائم است.
قوه ادراک باید مسلط بر تمام قوای بدن بوده و سایر قوا تحت تصرف و مقهور آن باشد تا هیچگونه اختلالی در احوال قوا ایجاد نشود و اگر هر یک از قوا آنگونه که مقتضای عقل است به کار خود بپردازند، از تهذیب عقل نظری که شعبه ی اول ادراک است «حکمت» حاصل خواهد شد و از تهذیب عقل عملی که شعبه دوم قوه ادراک است «عدالت» و نیز از تهذیب قوه ی غضبی «شجاعت» و از تهذیب قوه ی شهوی «عفت» بوجود خواهد آمد. بنابراین تعداد فضایل اصلی چهار تا خواهد بود. دوانی این تقسیم بندی را بر طبق تقسیم بندی اخلاق ناصری و به تبع از خواجه نصیرالدین طوسی ذکر می کند.
با این تقسیم بندی، «عدالت» کمال قوه ی عقل عملی بوده  و از طرفی تحصیل فضایل تعلق به عمل دارد، بنابراین حصول عدالت موقوف بر حصول فضایل سه گانه ی دیگر است.

گنج بخش (پاکستان)