اسنادی از اصل چهار ترومن در ایران جلد اول و دوم

کتاب ” اسنادی از اصل چهار ترومن در ایران ” دو جلدی 🔹پیرامون فردگرایی، اندیویدوالیسم یا لیبرالیسم و تاثیر یا عدم تاثیر آنها در پیشرفت کشورها سخن بسیار گفته‌اند و همچنان بسیار می‌توان گفت؛ ولی باید دانست آن هنگام که جدالی داغ در این باره در اروپای شمالی جریان داشت، برخلاف امروز هدف توجیه و یا درک دلایل پیشرفت گروهی از کشورها نبود. هیچکس مثلا در سده نوزدهم نمی‌گفت که انگلستان بدلیل توجه به لیبرالیسم پیشرفت کرده و هند بخاطر عدم توجه بدان عقب مانده و مستعمره شده است. در آنچه به مسئله دلایل پیشرفت یا عقب ماندگی مربوط می‌شود تا پیش از جنگ جهانی دوم در غرب این نظریه حاکم بود که ملت‌هایی که عقب مانده‌اند، از جمله ملت‌های آسیا و حتی اروپای جنوبی مانند ایتالیا و پرتغال از نظر نژادی پست‌تر و فاقد عقلانیت هستند و اصولا ظرفیت رشد و پیشرفت مستقل را ندارند. حداکثر آن است که اروپای پیشرفته باید با استعمار این کشورها تمدن را از خارج بدانها وارد کند. البته بدلیل همان مشکلات نژادی این ملت‌ها با وجود همه کمک‌ها هیچگاه به حد پیشرفت اروپای شمالی نخواهند رسید، ولی خواهند توانست گام‌هایی در این عرصه بردارند. پس از پیدایش اتحاد شوروی و به ویژه پس از پیدایش نظام جهانی سوسیالیستی در پی جنگ جهانی دوم که توام با اوج گرفتن جنبش‌های ضداستعماری شد، این وضع تغییر کرد. جنبه خطرناک این ادعا که ملت‌های شرقی به دلایل نژادی و ژنتیک ناتوان از پیشرفت و تفکر عقلانی هستند برای کشورهای اروپایی و ایالات متحده به عنوان قدرت سرمایه‌داری پیروزمند جنگ آشکار شد. چرا که در آن زمان اتحاد شوروی و کشورهای سوسیالیستی معتقد بودند و می‌گفتند که ملت‌های شرق و عقب مانده هیچ مشکل نژادی و فکری ندارند، بلکه مشکل حاکمیت استعماری و سرمایه‌داری وابسته را دارند. بنابراین با دست یافتن به استقلال ملی و در پیش گرفتن یک سمتگیری سوسیالیستی می‌توانند پیشرفت کنند. در این شرایط در محافل حاکمه امریکا این بحث مطرح شد که دادن جنبه محتوم به عقب ماندگی ملت‌های شرق و نسبت دادن آن به خصوصیات نژادی به معنای هل دادن مردمان این کشورها به سمت اتحاد شوروی و سوسیالیسم است. نیاز به یک نظریه جدید لازم شد که بتواند غرب و نظام سرمایه‌داری را همچون یک الگو و راه برونرفت از عقب ماندگی در برابر سوسیالیسم مطرح کند. سه مرکز تحقیقاتی دپارتمان روابط اجتماعی دانشگاه هاروارد، مرکز مطالعات بین‌المللی انیستیتو تکنولوژی ماساچوست (ام.آی.تی)، و کمیته سیاست تطبیقی شورای پژوهش‌های علوم اجتماعی آمریکا وظیفه تدوین یک تئوری جدید در این زمینه را برعهده گرفتند که حاصل کار آنان سرانجام نظریه “گذار از سنت به مدرنیته” شد. براساس این نظریه جدید کشورهای شرق دارای ساختاری سنتی یعنی ماقبل سرمایه‌داری یا غیرسرمایه‌داری هستند و باید به ساختار مدرن یعنی سرمایه‌داری غرب گذار کنند، یا در حال چنین گذاری هستند. ولی در این مسیر موانعی وجود دارد که ربطی به نژاد و جنبه محتوم ندارد بلکه ناشی از مقاومت ساختارها و اندیشه‌های سنتی در آنان است. عدم توجه این ملت‌ها به لیبرالیسم و اندیویدوالیسم هم یکی از ده‌ها “موانع” تازه کشف شده گذار به مدرنیته بود. بدینسان نظریه قدیمی نقش تمدن‌ساز استعمار از دروازه نظریه گذار از سنت به مدرنیته دوباره بازگردانده شد. کلیدواژه “مدرنیته” جانشین کلیدواژه پیشین “تمدن” شد. مدرنیته‌ای که نمادش غرب سرمایه‌داری و کلید درک و فهم و فلسفه و تکنیک آن در خود غرب است و راهش را نیز باید از غرب آموخت. برنامه کمک‌های مالی اصل چهار ترومن در دهه پنجاه بازوی اقتصادی نظریه گذار از سنت به مدرنیته شد که بعدها وظیفه آن به بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول واگذار گردید. (مقاله “برای یافتن عقب‌ماندگی نباید اسیر تبلیغات سرمایه‌داری شد”، نوشته دکتر سروش سهرابی) ◀️ به‌ دنبال شکست آلمان و پایان جنگ جهانی دوم در اروپا، سایه جنگ سرد بر فراز اروپا و منطقه خاورمیانه گسترده  شد و جهان به دو بلوک شرق و غرب تقسیم گشت. هر یک از دو ابرقدرت از فردای پس از جنگ، تلاش وافری به نفوذ، و سیطره بر مناطق استراتژیک و حساس در تقابل و رویارویی نسبت به یکدیگر داشتند که شرق اروپا از جمله ترکیه و یونان؛ و منطقه خاورمیانه که ایران نقطه کانونی آن قرار داشت از جمله آنان بود. سیاست خارجی جدید آمریکا، به دفاع از اروپا و کشورهای توسعه نیافته جهان سوم، که خط مقدم سیاست‌های الحاقی و سوسیتالیستی شوروی قرار گرفته بود، اختصاص یافت که طرح مارشال و اصل چهارم، از آن جمله می‌‌باشد. هری ترومن که برای بار دوم به ریاست جمهوری ایالات متحده آمریکا رسید، راهبرد سیاست خارجی خود را ــ که بعدا به عنوان دکترین‌ ترومن شناخته شد ــ طی یک سخنرانی عمومی در ۲۰ژانویه۱۹۴۹ ارائه نمود. ♦️وی در این سخنرانی بر چهار اصل مهم تاکید کرد: اصل اول؛ حمايت از جامعه ملل. اصل دوم؛ ادامه كمک به اروپای خارج از منطقه نفوذ شوروی به منظور تجدید حیات. اصل سوم؛ كمک‌های نظامی به دولت‌های ضد سوسیالیستی. اصل چهارم؛ اجرای برنامه‌ای برای رشد علمی، صنعتی و پیشرفت کشورهای توسعه نیافته. (اصل چهار ترومن و گستره فعالیت آن در ایران، عبدالله ساجدی، مجله پیک نور، سال هفتم، شماره دوم ص۱۲۱) ◀️ اصل آخر و چهارم سخنرانی ترومن، که به عنوان اصل چهار ترومن معروف گردید و ناظر به ارائه کمک‌های مالی و اقتصادی به برخی کشورهایی بود که در معرض نفوذ سوسیالیسم و شوروی قرار داشتند. در واقع پس از جنگ جهانی دوم و تسلط شوروی بر اروپای شرقی، نفوذ سوسیالیسم در برخی کشورهای اروپای غربی از قبیل فرانسه، ایتالیا، پرتغال و حتی انگلستان وجود داشت. همچنین سوسیالیسم در آسیا نیز نفوذ پیدا کرده و علاوه بر کشورهای آسیای شرقی و جنوبی از قبیل ویتنام، و در برخی کشورهای آسیای غربی و جنوبی از قبیل افغانستان، هندوستان و ایران نیز نفوذ پیدا کرد و این مسئله باعث ترس و واهمه کشورهای سرمایه‌داری و در راس آنها ایالات متحده آمریکا گردید. (دنیای اقتصاد، “اصل ۴ ترومن در ایران”، تاریخ انتشار: ۸ دی ۱۳۸۷، شماره: ۱۷۰۱)؛ بنابراین آمریکا به دنبال اجرای طرح‌هایی برای مقابله با سوسیالیسم در نقاط مختلف جهان افتاد و در این راستا طرح‌ مارشال را برای کمک به توسعه اقتصادی و صنعتی اروپا و اصل چهار ترومن را برای کمک به کشورهای در حال توسعه به‌ اجرا در آورد. “جرج مارشال”، وزیر امور خارجه وقت آمریکا، در پی مطالعاتی که در مورد اوضاع اروپای پس از جنگ به عمل آورد، خاطر نشان ساخت که طی حدود چهار سال، آمریکا ‌باید کمک‌های غذایی و دیگر ملزومات اساسی را در اختیار کشورهای اروپایی قرار دهد، تا این کشورها بتوانند از خسارات ناشی از جنگ تا حدودی بهبود یافته و روی پای خود بایستند. جرج مارشال، جزئیات مربوط به چگونگی اعطای این کمک‌ها را با عنوان “برنامه بهبود اروپا” اعلام داشت که به طرح مارشال نیز معروف گردید.  همچنین شوروی علاقمند به وارد‌کردن ایران به جرگه‌ کشورهای اقماری‌اش بود. پس این کشور باید بیش از پیش تقویت می‌گردید. به همین علت در پاییز سال ۱۳۲۷، دولت ایران به بهانه‌ تامین کمک‌های عمرانی، قراردادی را با دولت آمریکا به امضاء رساند که بعد‌ها به “اصل چهار در ایران” مشهور شد. کارشناسان آمریکایی پس از چهار ماه تحقیق به این نتیجه رسیدند که تخصیص یک وام ۲۵۰میلیون دلاری از بانک صادرات و واردات آمریکا می‌تواند برنامه هفت ساله‌ عمرانی ایران را تامین نماید. در ادامه با امضای قراردادی میان ایران و آمریکا هیات‌های کارشناسی بیشتری برای بررسی اوضاع اقتصادی ایران از طرف آمریکا به تهران آمدند و اقدامات خود را در پی این سفرها و در چهارچوب اصل چها ترومن در ایران آغاز کردند.(ایران بین دو انقلاب‌، یرواند آبراهامیان، ترجمه‌ گل‌محمدی ـ فتاحی‌، تهران‌، نی‌، ۱۳۸۷، ص۳۸۹)؛ تشویق دولت ایران به انعقاد معاهدات نفتی با شرکت‌های آمریکایی، اعزام مستشاران اقتصادی آمریکا برای کار در تولیدات صنایع و معادن، ساختمان، راه‌ها، ارتباطات، راه‌آهن، کشاورزی و امور مالی ایران، از جمله نتایج انعقاد پیمان گسترش عملیات اصل چهار ترومن بود.(ایالات متحده، ایران و جنگ سرد، ویلیام لاکر و ریچارد کاتم، ترجمه‌ محمدعلی آتش برگ، تهران، ۱۳۷۳، ص‌۵۲)؛ اجرای این اصل منجر به حضور و نفوذ آمریکایی‌ها در ایران و توسعه اهداف سیاسی آنان شد. از این رو ریشه‌های نقش آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد را باید در اجرای اصل چهار ترومن دانست. برای اجرای این اصل، کمیسیون مشترک ایران و آمریکا برای بهبود امور روستایی تشکیل شد که برخی از اعضای این کمیسیون مانند فضل‌الله زاهدی که آن زمان معاون خزانه‌داری بود و بعدها به عوامل کودتای ۲۸ مرداد تبدیل شد.