کتاب علل الشرائع نوشته الشيخ الصدوق
نویسنده: شیخ صدوق
موضوع: علل احکام شرعی و عقیدتی
سبک: روایی
زبان: عربی
مجموعه: یک جلد
ناشر: مکتبة الداوری
عِلَلُ الشَّرائِع، کتابی به زبان عربى، تألیف شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ ق) فقیه برجسته و راوی شیعی قرن چهارم هجرى قمری است. علل الشرائع، مشتمل بر روایاتى از رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) است که موضوع آنها علت و فلسفه برخى از احکام شرعی و عقیدتى است، مانند عللِ وضع اسامى اشیا و اشخاص، عوامل حوادث و وقایع، علل گرایش به عقاید و اعمال و چگونگى خلق حیوانات. شیخ صدوق در این کتاب، به علت برخى از کارهاى پیامبران، پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین(ع) نیز اشاره کرده است.
این کتاب در ۶۴۷ باب تنظیم شده و در دو جلد منتشر شده است. از آنجا که مطالب این کتاب برای عموم مردم جالب توجه است، تاکنون چند ترجمه نیز از آن منتشر شده است. وحید بهبهانی از عالمان شیعه در علم اصول بر این کتاب انتقادهایی دارد.
درباره مؤلف
نوشتار اصلی: شیخ صدوق
محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (۳۰۵ ـ۳۸۱ق) مشهور به شیخ صدوق، از بزرگ‌ترین علمای قرن چهارم هجری قمری است که در ری مدفون است. وی بزرگ‌ترین محدّث و فقیه مکتب حدیثی قم بود و حدود ۳۰۰ اثر علمی تألیف کرد که امروزه بسیاری از آنها مفقود شده است. کتاب من لایحضره الفقیه ـ از کتب اربعهٔ شیعه ـ اثر اوست.
نام کتاب
بنابر آنچه شهرت یافته نام کتاب، «علل الشرایع» است که در برخی موارد نیز از آن تعبیر به «العلل» شده؛ اما در برخی کتاب‌ها از آن با نام «علل الاحکام» و «علل الشرایع و الاحکام» یاد شده است.
روش تألیف
شیخ صدوق در باب‌بندی کتاب به صورت موضوع‌محور پیش رفته و در برخی موارد در توضیح روایات پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع)، نظرات خویش را با تعابیر «قال مصنف هذا الکتاب»، «قال مؤلف هذا الکتاب» و… بیان کرده است. مؤلف سخنان خویش را به آیات قرآن کریم، روایات معصومین(ع)، وقایع تاریخی، سخنان علما و استدلالات عقلی مستند می‌کند.
شیخ صدوق در برخی موارد در بیان احادیث، به توضیح معنای الفاظ حدیث، بیان مصداق حدیث، عدم پذیرش محتوای حدیث، جمع میان اخبار مختلف نیز پرداخته است.
ساختار
علل الشرایع، در دو جلد تنظیم شده که دارای ۱۹۰۷ حدیث و ۶۴۷ باب است. جلد اول، داراى ۲۶۲ باب و جلد دوم، شامل ۳۸۵ باب است و هر باب به صورت «باب العلة» نامیده می‌شود. اولین باب آن با عنوان «العلة التی من أجل‌ها سمیت السماء سماء و الدنیا دنیا و الآخرة الآخرة و…» آغاز و آخرین باب نیز باب «نوادر العلل» نامیده می‌شود.
چگونگى آغاز نسل حضرت آدم (ع)؛ علت ورود حضرت علی (ع) به شورای خلافت؛ دلیل بلند خواندن نماز صبح؛ بیان علت زکات؛ اینکه چرا وصیت فقط در یک سوم اموال صحیح است؛ علت نامگذارى پزشک به طبیب؛ سرّ حرمت گوشت حیوانات وحشى؛ علت وجوب نماز؛ علت جواز جمع بین نماز ظهر و عصر یا مغرب و عشا؛ علت برترى پیامبران و اولیاء نسبت به فرشتگان؛ علت احتیاج ما به پیامبر و امام؛ علت حرمت شکار در روز شنبه بر یهودیان؛ علت شبانه و مخفیانه دفن شدن حضرت فاطمه زهرا (س) و… از دیگر علل یاد شده در کتاب هستند.
در جلد اول، اولین باب، در مورد علت نامگذارى سماء، دنیا، آخرت، آدم، حواء، درهم و دینار به این نامها بوده و آخرین باب، در باره علت پیدایش عذاب قبر است. در جلد دوم، اولین باب، در باره علل وضو و اذان و نماز و آخرین باب، باب نوادر العلل است. آخرین روایت کتاب درباره طینت مؤمنان و کافران و وضعیت حسابرسی اعمال آنها در قیامت است و چون دربردارنده اسرار ومطالب عمیق است امام باقر(ع)در پایان به راوی(اسحق لیثی) فرمود: ای ابواسحاق این روایت را خوب دریافت کن که از احادیث برجسته و ممتاز و از اسرار و رموز باطنی و خزانه پنهان نزد ماست و سر ما را جز بر مؤمنی که به معارف و حق ما بیناست به دیگری مگو.
جایگاه و اعتبار
این کتاب با توجه به موضوع «علل و اسباب پدیده‌ها و احکام شرعی» از زمان نگارش خود مورد توجه عالمان بوده است و کسانی مانند قاضی نعمان مغربی در شرح الاخبار، علامه مجلسی در بحار، شیخ حر عاملی در وسائل الشیعة و… از آن استفاده و بدان استناد نموده‌اند.
این کتاب از سوی برخی اصولیون مانند وحید بهبهانی – از این جهت که شیخ صدوق، تنها در صدد گردآوری و نقل روایات علل بوده – مورد نقد و تأمل قرار گرفته است.
پژوهش‌های پیرامون کتاب
این کتاب، توسط ابراهیم بن علی کفعمی با نام «اختصار علل الشرائع» و به وسیله شیخ یحیی بحرانی با نام «تلخیص علل الشرائع» خلاصه شده و توسط شیخ محمد تقی آقا نجفی اصفهانی به فارسى ترجمه گردیده است. کسانی نیز مانند شیخ شرف‌الدین یحیى بن عز الدین حسین بن عثیرة بن ناصر بحرانی به تجدید اسانید کتاب علل پرداخته‌اند.
علل الشرایع توسط برخی از مترجمان معاصر مانند سید هدایت‌الله مسترحمی به فارسی برگردانده شده است.
چاپ
علل الشرایع سه بار در ایران به سال‌های ۱۲۸۹ق، ۱۳۱۱ق، ۱۳۷۸ق به زیور طبع آراسته شد. این کتاب در سال ۱۳۸۵ق با تصحیح و تحقیق سید محمد صادق بحرالعلوم در نجف به چاپ رسید.
نقد و بررسی‌ها
هنوز بررسی‌ای ثبت نشده است.